Tatarak zwyczajny (Acorus calamus), gatunek należący do rodziny obrazkowatych (Araceae), jest nadwodną byliną kłączową o wąskich liściach, równolegle ubarwionych, osiągających długość do 1,2 metra. Posiada bardzo charakterystyczną, trójkanciastą łodygę kwiatonośną. Sam kwiatostan ma kształt kolby złożonej z około 700 kwiatów dwupłciowych. Owocem jest czerwona jagoda. W naszych warunkach tatarak rozmnaża się wyłącznie przez kłącza. Cała roślina charakteryzuje się aromatycznym zapachem.

Surowcem farmaceutycznym jest kłącze tataraku zwyczajnego (Calami rhizoma). Jest to typowy surowiec olejkowy (aromatyczny środek gorzki – Amarum aromaticum). Najważniejszymi składnikami olejku są związki fenylopropanowe. Należy do nich azaron, który występuje w formach cis i trans. Forma cis, czyli beta-azaron, posiada właściwości mutagenne i kancerogenne, forma trans, czyli alfa-azaron, tych cech nie wykazuje. Druga ważna grupa związków to terpeny: monoterpeny (alfa i beta-pinen, kamfen, myrcen, limonen) oraz seskwiterpeny (kadnien, akoron, akorenon, kalamen). W tataraku stwierdzono też obecność substancji garbnikowych, choliny i kwasów tłuszczowych.

Tatarak zwyczajny występuje w trzech odmianach uzależnionych od liczby chromosomów. Pierwsza z nich to odmiana diploidalna (A. calamus var. americanum), czyli amerykańska, która praktycznie nie zawiera beta-azaronu lub też wykazuje tylko jego śladową obecność. Ale zawartość pożądanych olejków eterycznych jest w niej także niewielka (ok. 2 %). Druga odmiana triploidalna (A. calamus var. acalamus) to tatarak europejski, występujący głównie w Europie Środkowej i Północnej (m.in. w Polsce), zawierający nieco więcej olejków (ok. 3 %). Odmianę tę dzieli się na dwie podgrupy: pierwsza z nich wykazuje stosunkowo niewiele (0,1-0,5 %) beta-azaronu, a druga znacznie więcej (0,5-2,0%). Wreszcie trzecia odmiana tetraploidalna (A. calamus var. suprius lub var. angustatus), rozpowszechniona w Azji, zawiera najwięcej olejków eterycznych (do 6 %), ale niestety zawiera też najwięcej beta-azaronu. Obecnie prowadzone są prace hodowlane mające na celu uzyskanie odmian całkowicie pozbawionych beta-azaronu.

Kłącze tataraku powszechnie stosowane jest w zaburzeniach trawienia. Zewnętrznie stosowane jest też w niektórych chorobach skóry, gdyż działa przeciwzapalnie, ściągająco i bakteriobójczo. Olejek tatarakowy jest istotnym składnikiem wielu kosmetyków (szampony przeciwłupieżowe i zapobiegające wypadaniu włosów, środki do higieny jamy ustnej) oraz perfum typu „chypre”.

Rys. Adam Półtorak